Aandacht – Ons venster op de werkelijkheid

In een wereld waarin we voortdurend onder lawines van informatie worden bedolven, is aandacht een schaars goed. Niet voor niets staat het thema momenteel in de belangstelling. De teneur is meestal dat we er goed aan doen om onze aandacht te richten. Focus slechts op één ding. Kies voor een waanzinnig belangrijk doel. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Aandacht is een continue balanceer act tussen wat je van buiten ziet en van binnen voelt. Daarom in deze krachtles speciale aandacht… voor aandacht!

De actualiteit van aandacht

De zojuist genoemde belangstelling voor aandacht komt niet uit de lucht vallen. Zij heeft te maken met het gegeven dat de hoeveelheid prikkels en signalen zo groot is geworden, dat we door de bomen het bos niet langer zien. Dagelijks worden we bedolven onder stromen informatie waarmee we eigenlijk geen raad weten. Dat geldt ook voor ons werk. Uit nog niet gepubliceerde gegevens van de Energiemonitor 2014 blijkt dat slechts 18% van de werkende Nederlanders in staat is om een van de drie organisatiedoelstellingen te noemen. Slechts 9% is in staat om de link tussen eigen werkzaamheden en organisatiedoelen te leggen. Om de stroom van informatie in te dammen, zijn mensen geneigd om een cocon om zich heen te bouwen: ze sluiten zich eenvoudigweg van de organisatorische werkelijkheid af.

Onze aandacht wordt niet alleen in beslag genomen door de hoeveelheid prikkels en informatie, maar ook door de complexiteit van de dingen waarop we geacht worden ons te richten. Vroeger was het allemaal betrekkelijk overzichtelijk. Strategische prioriteiten werden door de top bepaald. Autoriteiten en bazen vertelden wat belangrijk was en aandacht verdiende. Hun aanwijzingen werden zonder morren gevolgd. Tegenwoordig ligt dat allemaal een stuk ingewikkelder. Als gevolg van ingrijpende machtsverschuivingen staan we op de drempel van een ´ontbaasde´ wereld.

Aandacht verdelen

In zijn boek ´Aandacht´ stelt de Amerikaanse psycholoog Daniel Goleman dat technologische en maatschappelijke ontwikkelingen ertoe geleid hebben dat we onze aandacht over meerdere gebieden moeten verdelen. Naast aandacht voor wat er in de buitenwereld gebeurt, is er volgens Goleman steeds meer aandacht nodig voor de regulatie van innerlijke processen en tegelijkertijd ook voor het onderhouden van relaties met anderen.

De naar binnen gerichte aandacht is nodig voor reflectie, leren en onderzoeken van de eigen dromen, passies en kwaliteiten. Deze aandacht leidt ertoe dat je een herkenbare identiteit ontwikkelt en dat je in staat bent om de woelingen om je heen op proactieve wijze en met een zekere rust tegemoet te treden. Aandacht voor de eigen binnenwereld is nodig, maar teveel aandacht daarvoor is funest. Dat leidt tot navelstaren en zorgt ervoor dat je niet langer openstaat voor wat er om je heen gebeurt en dat je niet in staat bent om betekenisvolle relaties met anderen aan te knopen. Je verzandt als het ware in je eigen gedachten in plaats van te doen wat op dat moment nodig is.

Omgekeerd kan teveel aandacht voor afleidingen uit de omgeving – bijvoorbeeld in de vorm van urenlang surfen op het internet of versturen van berichten via social media – ertoe bijdragen dat je weinig presteert. Het schenken van aandacht aan de drie genoemde gebieden is dus een permanente opgave, een voortdurende balanceer act tussen wat er van binnen en van buiten gebeurt.

Aandachtseconomie

Er is nog een andere reden waarom aandacht momenteel zoveel belangstelling krijgt: het is een schaars goed geworden. De latere winnaar van de nobelprijs Herbert Simon schreef hierover al bijna vijftig jaar geleden, lang voordat de digitale revolutie inzette, het volgende: ´Een rijkdom van informatie creëert een armoede van aandacht en een behoefte om die attentie efficiënt te verdelen over de overvloed aan informatiebronnen die haar kunnen verbruiken´. Inmiddels is zijn denken gemeengoed geworden en spreken we van een ´aandachtseconomie´.

In zo’n economie draait alles om de aandacht die aan producten, diensten, ideeën en personen wordt geschonken. In plaats dat de richting en mate van aandacht keurig langs hiërarchische lijnen is geregeld, moet aandacht tegenwoordig worden verdiend. Daarbij worden aloude economische principes overboord gezet. Zo werkt Apple als een magneet omdat het sinds jaar en dag geen goedkope doorsneeproducten, maar innovatieve en fraai vormgegeven hebbedingen op de markt brengt waar een verhaal aan vast zit. Dat leidt ertoe dat bij iedere opening van een nieuwe Apple store mensen nachtenlang in de rij staan om als eerste het digitale walhalla binnen te treden. Hoewel de reputatie van het bedrijf de afgelopen jaren in een negatieve spiraal terecht is gekomen, waren er bij de recente marktintroductie van de nieuwe iPhone weer tienduizenden mensen die een dag vrij namen om het begeerde product als een van de eersten te bemachtigen.

TED-Talks als voorbeeld van aandacht genereren

Behalve het vertellen van een betekenisvol verhaal, kun je ook aandacht genereren door mensen gratis van je diensten of producten te laten genieten. Toen Chris Anderson, de eigenaar van de legendarische TED-congressen, besloot om alle filmpjes van sprekers gratis beschikbaar te stellen via internet waren mensen in zijn team aanvankelijk radeloos. Zij wisten zeker dat niemand meer naar het congres zou gaan als de lezingen toch gratis beschikbaar zouden komen. Het tegendeel bleek waar. Alle lezingen bij elkaar zijn meer dan tweehonderd miljoen keer bekeken en de wachtlijst voor het jaarlijkse congres is groter dan ooit.

Het kunstmatig creëren van schaarste is een andere mogelijkheid om aandacht naar je toe te trekken. Deze strategie is te bewonderen, omdat die tegen ons gevoel in gaat. Stel in een willekeurige vergadering maar eens voor om je topproduct niet te leveren in de periode dat de vraag het grootst is. Je zult voor gek verklaard worden als je die omzet laat lopen. En wat te denken van krijgen van aandacht door het doorbreken van servicestandaards waardoor klanten spontaan enthousiaste verhalen over je gaan vertellen? De fenomenale service van Zappos in de Verenigde Staten en die van Coolblue in ons land zijn hier voorbeelden van. Maar ook de wijze waarop Seats2Meet zich als sympathieke ontmoetingsplek voor zelfstandige werkers heeft weten te manifesteren, is een voorbeeld van aandacht trekken door daden in plaats van alleen door woorden.

Selectieve aandacht…

Aandacht is natuurlijk meer dan een actueel gegeven. Alles wat mensen ooit gedaan hebben, stond vanouds in het teken van de aandacht die zij eraan besteedden. Alles wat je aandacht geeft groeit, zegt een bekende tegeltjeswijsheid.

Het omgekeerde geldt trouwens evenzeer: wat geen aandacht krijgt verpietert en sterft af. Stop een kikker onder een glazen stolp en voer hem met dode insecten. De kikker zal na een paar dagen sterven. Dat komt niet door een gebrek aan zuurstof (er zitten gaatjes in de stolp) of door een gevoel van eenzaamheid (daar hebben kikkertjes niet zo’n last van), maar door een gebrek aan voedsel. Huh, de kikker was toch voorzien van insecten? Jawel, het probleem is alleen dat een kikker uitsluitend levende en bewegende insecten kan zien…

Niet alleen kikkers, maar ook mensen zijn van nature geneigd om selectief waar te nemen. Dat is maar goed ook, want we kunnen onmogelijk alle prikkels op ons laten inwerken. Als dat zou gebeuren, zouden we binnen een mum van tijd horendol worden. Daarom dienen we keuzes te maken en onze aandacht te sturen. Wat zien we om ons heen? Waar letten we op? Wat trekt onze belangstelling? Waar focussen we ons op? Het antwoord op deze vragen kan nogal eens verschillen.

…..blinde vlekken en…

Neem nou de bekende anekdote van twee zakenmensen die ooit naar Afrika werden gestuurd om schoenen te verkopen. De ene kwam terug met de boodschap dat de missie volstrekt kansloos was, omdat niemand er schoenen droeg. De ander meldde opgewekt: ‘hier zijn grote kansen, niemand draagt hier nog schoenen’. Beide verkopers hadden weliswaar hetzelfde gezien, maar hun percepties daarvan stonden lijnrecht tegenover elkaar. Dit is een gevolg van het feit dat onze zintuiglijke waarnemingen door ons brein tot hapklare informatiebrokken worden verwerkt. We leven dan ook in een door ons brein gefilterde werkelijkheid.

Die selectieve aandacht – want daarover hebben we het – is onoverkomelijk, maar ook lastig. Zij leidt immers tot het ontstaan van blinde vlekken. Dit wordt aangetoond in het inmiddels overbekende experiment, waarbij proefpersonen gevraagd wordt om te tellen hoeveel keer een team basketbalspelers elkaar de bal toespeelt.

Terwijl iedereen gefocust aan het tellen is, loopt er onverwacht een als aap verklede persoon over het speelveld. Dit gegeven blijkt naderhand door ongeveer de helft van proefpersonen over het hoofd te zijn gezien. Nu de clou bekend is, wordt die aap natuurlijk veel vaker opgemerkt. Wanneer we een ander element in de omgeving veranderen – een speler die plotseling van het veld stapt of het wijzigen van de kleur gordijnen die in de zaal hangen – wordt dat evenmin waargenomen.

…..mind-bugs

We zijn er nog niet, want het ontstaan van blinde vlekken wordt nog eens versterkt door tal van fouten (´bugs´) in de ´software´ van ons brein. De Amerikaan Larry Bloom heeft hier een spraakmakend boek met de veelzeggende titel ‘The Cure for Corporate Stupidity‘ over geschreven. Zo krijgen leiders en autoriteiten ondanks alle machtsverschuivingen nog steeds bovenmatig veel aandacht. Ook oordelen we vaak in een oogwenk of iets belangrijk of onbelangrijk is, zonder precies te weten hoe de vork in de steel zit.

We hebben de neiging om de mening van mensen te negeren met wie we het oneens zijn. We zien patronen die er helemaal niet zijn en logische verbanden die er wél zijn, zien we zomaar over het hoofd. En we zijn geneigd om ons aan de mening van anderen te conformeren (´group think´) of om ons vast te bijten in een eenmaal gevestigd standpunt (´tunnelvisie´). Over de meeste dingen denken we ofwel te positief ofwel te negatief.

Vier tips om de aandacht erbij te houden

Wat kunnen we doen om blinde vlekken en aandachtstoornissen te voorkomen? Of anders gezegd, wat kunnen we doen om onze aandacht erbij te houden? Een heleboel, zo blijkt wanneer we er de literatuur op naslaan. Ik zal het niet moeilijker maken dan het is en me tot de volgende vier mogelijkheden beperken:

Zolang we in de greep van angsten en automatismen zijn, verloopt de sturing van onze aandacht onbewust

We weten dan niet beter dan dat de werkelijkheid is zoals die zich aan ons aandient. We nemen waar wat we geneigd of gewend zijn te zien. Zeker in omgevingen waar sprake is van snel veranderende omstandigheden is dit niet erg functioneel. Het leidt makkelijk tot mispercepties en het leidt de aandacht af van dingen die werkelijk spelen. Het volgen van instincten en gewoonten is meestal ook weinig productief: het leidt tot een ´dwalende geest´ die niet in staat is om te focussen op de doelen die we ons hebben gesteld.

Er is maar een manier om hieraan te ontsnappen: je bewust worden van de eigenaardigheden van en mind-bugs in je eigen waarnemingspatronen. Neem een stapje terug en probeer erachter te komen hoe je denkt en wat de gevolgen daarvan zijn. Toon leiderschap en neem de regie over het richten van je aandacht in eigen hand.

Probeer de werkelijkheid met frisse blik en open vizier onder ogen te zien

Bekwaam je in de vaardigheden van bewuste aandacht oftewel ´mindfulness´. Dit is een krachtige manier van kijken waarbij je je aandacht onbevooroordeeld op het hier en nu richt. Even stilstaan, oplettend en open kijken naar wat er om je heen gebeurt en wat die werkelijkheid van je vraagt. Niet denken in termen van ´goed´ of ´slecht´, ´wij´ of ´zij´ en de te bereiken resultaten, maar aandachtig waarnemen wat je ziet en nagaan wat je ervaart. Het effect is meestal dat je ontspanning, ruimte en openheid voelt.

Hierdoor ontstaat ruimte om blinde vlekken en andere verstoringen van ons werkelijkheidsbeeld te erkennen te accepteren. Ook maakt de open houding het mogelijk om nieuwe mogelijkheden te verkennen waarop we ons in de toekomst zouden kunnen richten. Tenslotte zorgt een open houding ervoor dat we bij veranderingen en vernieuwingen niet meteen in de stress schieten, maar dat we er met ontspannen speelsheid mee omgaan.

Sta stil bij de vraag wie je bent, waar je voor staat, wat je wil en waar je bijzonder goed in bent

Ontwikkel een persoonlijke visie waarin al deze elementen hun plaats vinden. Bespreek die visie met mensen die je dierbaarzijn, die je belangrijk vindt en waarmee je wilt samenwerken. Probeer op basis van een open dialoog tot een gemeenschappelijke visie te komen. Trap niet in de valkuil dat de neuzen per se dezelfde richting uit zouden moeten staan. Zeker in woelige tijden kan een diversiteit van kijken helpen om blinde vlekken te voorkomen.

Bovendien bevordert diversiteit de productiviteit. Focus je trouwens heel goed op een of enkele zelfgekozen ambities die je samen wilt bereiken. En vertaal die ambities in concrete acties en prestaties die je de komende tijd wilt realiseren. Alleen dan is het mogelijk om samen in een ´flow´ te komen.

Focus is cruciaal, maar het loslaten van je zelf gekozen richting is minstens zo belangrijk

Trap niet in de valkuil dat je nog slechts dat ene doel voor ogen ziet. Probeer rigiditeit in je wijze van waarnemen te voorkomen. Neem van tijd tot tijd enige afstand van waar je mee bezig bent en laat je ´dwalende geest´ zijn werk doen. Probeer via dagdromen op nieuwe en creatieve ideeën te komen. Sta open voor het onverwachte en zet voor de verandering eens ongewone stappen. Alleen door risico’s te nemen opent zich het venster op een nieuwe werkelijkheid en ontstaan spontaan waardevolle nieuwe ideeën!

Voor meer artikelen over presteren, click je hier.

Wat is floreren?