Veerkracht, het omgekeerde van stress (Krachtles 10)

Veerkracht, het omgekeerde van stress (Krachtles 10)

Het is de week van de werkstress. Mooi moment om eens te kijken naar het omgekeerde van stress, te weten veerkracht.

Veerkracht is hot. Er gaat geen dag voorbij of we kunnen het woord ergens horen of zien. Dat is begrijpelijk: in turbulente en zware tijden is de kans op tegenslag groter dan ooit. Velen associëren tegenslag met overleven. Het gaat er dan om dat je je staande weet te houden wanneer de grond onder je voeten wegzakt. Dat je net als bamboe na elke storm weer terugbuigt naar je oorspronkelijke staat.

Maar veerkracht is meer dan alleen overleven. Het biedt de mogelijkheid om het beste uit jezelf te halen en om te groeien. Het is niet zozeer een vluchtheuvel om te overleven als wel een vliegwiel van positieve groei. Met als leidmotief: wat mij niet doodt, maakt me sterker!

Shit happens!

Je hebt je zinnen voor 100% op een nieuwe baan gezet, maar dan word je tóch afgewimpeld. Je had je zo verheugd op het nieuwe projectleiderschap, maar dan gooit ziekte roet in het eten. En je dacht dat je werkgever er goed voor stond, maar plotseling wordt de stekker eruit gehaald. Dat is balen. Pech gehad. Weg alle mooie dromen!

Hoezeer de genoemde gebeurtenissen ook verschillen, een ding is helder: tegenslag is onontkoombaar. Ziekten, het verlies van naasten, rampen of ongelukken – schokkende gebeurtenissen maken onderdeel uit van het menselijk leven. Zoals Churchill het ooit treffend stelde: ‘het leven bestaat uit het ene na het andere verdomde probleem‘. Shit happens!

Zelfs voor wie als een goudhaantje door het leven ging en uitsluitend succes heeft gekend, komt er ooit een moment dat het tegenzit en je in een dal beland. Hoe lang dat duurt en hoe diep dat dal is, hangt niet alleen af van de gebeurtenis zelf, maar vooral ook van de manier waarop je ermee omgaat.

Hoewel we in dit deel van de wereld al meer dan een halve eeuw zonder zware oorlogen of alles verwoestende rampen hebben weten te leven, is het zeker niet zo dat de shit uit ons leven is verdwenen. Sterker nog, onze omgeving lokt de kans op tegenslag als het ware uit. Omgevingsdynamiek, onzekerheid en groeiende complexiteit betekenen dat misslagen als het ware in het systeem zijn ingebakken.

Meer keuze maar kwetsbaarder

Toenemende individualisering geeft ons weliswaar veel keuzevrijheden, maar maakt ons ook kwetsbaarder. Naarmate we hogere eisen aan onszelf en anderen stellen, groeit de kans op tegenslag. Wie als zelfstandige door het leven gaat weet daar alles van: vaste opdrachten kunnen zomaar worden gecanceld en een matige performance kan betekenen dat je voorlopig aan de zijlijn komt te staan. In op prestaties en succes gerichte omgevingen wordt dit nogal eens over het hoofd gezien, maar toch is het zo: achter de zorgvuldig onderhouden façade van gerealiseerde prestaties loert voortdurend het gevaar van de afgrond. Velen zijn zich daarvan niet bewust.

Maar wees gewaarschuwd: hoe ambitieuzer je de sterren uit de hemel wilt plukken, des te harder zal je op de grond belanden als het ergens fout gaat.

Terugveren of omhoogvallen

Maar genoeg gesomberd. Kunnen wij hier ook iets tegen ondernemen? Zijn er krachten en manieren om vanuit het dal weer omhoog te

Wat is floreren? (gastcollege)

klimmen? Die krachten zijn er zeker en worden meestal onder het containerbegrip ‘veerkracht’ samengevat. In de techniek gaat het om het vermogen van een object om na te zijn ingedrukt of uitgerekt weer de oorspronkelijke vorm of positie aan te nemen.

Het gaat dus letterlijk om het terugveren naar de oorspronkelijke stand. Wanneer we de term op mensen, teams en organisaties toepassen, denken we een stap verder: veerkracht heeft nu niet alleen betrekking op terugveren, maar op vooruitkomen, verbeteren of ‘omhoog vallen’.

Het gaat niet alleen om incasseringsvermogen, maar om het benutten van dieptepunten teneinde voor een opwaartse kracht te zorgen. Veerkracht gaat over het gebruiken van een neergaande beweging om jezelf in de omgekeerde richting te duwen. Het vermogen om te groeien en jezelf te verbeteren wordt niet ondanks, maar dankzij tegenslagen bereikt.

Verinnerlijking

Dit vermogen om omhoog te vallen is door niemand beter verwoord dan de Weense neuroloog en psychiater Victor Frankl. In 1942 werd hij samen met zijn gezin en familie naar het concentratiekamp Theresienstadt gedeporteerd. Hij werd daar en in volgende concentratiekampen stelselmatig vernederd en gemarteld. Ook moest hij zware dwangarbeid verrichten. Hoewel hij de dood dagelijks in de ogen keek, weigerde hij in de slachtofferrol te kruipen. Hoe afschuwelijk de omstandigheden ook waren, elke dag weer opnieuw wist hij een reden te bedenken om in leven te blijven. Hij liet zich daarbij leiden door de gedachte dat ‘zelfs onder de zwaarste psychische en fysieke spanningen, de mens een spoor van geestelijke vrijheid kan behouden.

Want één ding kan de mens niet worden ontnomen: de allerlaatste menselijke vrijheid – de keuze onder alle omstandigheden zijn eigen houding te bepalen, zijn eigen weg te kiezen’. Murw gebukt onder het geweld van de sadistische kampbewaarders, bleef Frankl zich dagelijks voor ogen houden hoe hij voor een collegezaal stond en studenten over zijn ervaringen leerde. Hij creëerde daarmee een imaginaire toekomst, waarin hij weer een rol van betekenis vervulde.

Deze methode van ‘verinnerlijking’ bleek een belangrijke krachtsbron te zijn om hem en zijn medegevangenen door de donkere tijden heen te slepen. Frankl ontdekte dat menselijke energie rust in het vermogen om je eigen reactie in iedere situatie te bepalen. De kern van zijn op veerkracht gebaseerde levensfilosofie is het geloof in een betekenisvolle visie, een reden, een menselijk houvast om er straks nog te willen zijn. Hij verwees daarbij naar Nietzsche‘s woorden: ‘Hij die een reden tot leven heeft, kan vrijwel alle levensomstandigheden verduren’.

Posttraumatische groei

Victor Frankl wordt vaak als voorbeeld van zogeheten ‘posttraumatische groei‘ aangehaald. Dit concept slaat op de positieve gevolgen die het gevolg kunnen zijn van de meest schokkende gebeurtenissen die een mens kan overkomen: aanranding, chronische ziekte, diefstal, hartaanval, moord, natuurrampen, oorlog of overlijden. Nog niet zo lang geleden ging men uit van de veronderstelling dat op traumatische gebeurtenissen maar twee reacties mogelijk waren: ófwel je pakte je ‘normale’ levenswandel na enige tijd weer op ófwel ging je gebukt onder blijvende negatieve emoties als angst, wanhoop, verdriet en woede. Dergelijke emoties vatte men dan samen onder de noemer van ‘posttraumatische stress’.

Inmiddels weten we dat traumatische gebeurtenissen ook tot positieve groei kunnen leiden. Uit onderzoek onder studenten naar de psychische gevolgen van aanslagen in New York op 11 september 2001 weten we dat vrijwel iedereen kort na de gebeurtenissen gebukt ging onder negatieve gevoelens van angst, bezorgdheid, droefheid en woede. Een deel van de onderzochten bleef ook lange tijd na de gebeurtenissen in deze gevoelens steken. Een deel veerde echter betrekkelijk snel terug en werd in sommige opzichten psychisch sterker. ‘ze waren optimistischer en putten meer voldoening uit het leven’, schrijft de Amerikaanse hoogleraar Barbara Fredrickson naar aanleiding van de resultaten van haar onderzoek.

Zelfdeterminatietheorie

Zelfdeterminatietheorie van Deci & Ryan

Inmiddels zijn de positieve gevolgen van posttraumatische groei aardig in kaart gebracht. Onderzoekers spreken in dit verband van een drietal clusters die nauw verband houden met de zogeheten ‘Zelfdeterminatietheorie‘. Deze alsmaar populairder wordende theorie stelt op basis van uitgebreid onderzoek dat mensen drie fundamentele behoeften hebben: autonomie, verbinding met een hoger doel en met anderen en tenslotte een gevoel van competentie.

Wanneer in deze behoeften wordt voorzien, ontstaat persoonlijke groei. De drie genoemde behoeften keren bijna één op één terug in de drie clusters die uit onderzoek naar posttraumatische groei naar voren komen: naast een betere bewustwording van persoonlijke krachten en talenten (autonomie), gaat het om een herwaardering van het leven en het stellen van nieuwe prioriteiten (verbinding) en om het ontdekken van nieuwe mogelijkheden (competentie).

De vier krachten achter veerkracht

Wat is veerkracht?

Even samenvattend: veerkracht is heel iets anders dan je kop in het zand steken en hopen dat je het er goed vanaf brengt. Veerkracht is meer dan alleen overleven. Het is ook meer dan alleen het overwinnen van tegenslagen en problemen. Veerkracht betekent dat je in staat bent om te leren en te groeien. Dat je de moeite neemt en het vermogen hebt om te zoeken naar een nieuwe uitweg.

In het voorgaande heb ik op meerdere plaatsen laten doorschemeren dat er een verschil is tussen hoog-veerkrachtige en laag-veerkrachtige mensen.

Hoog-veerkrachtige mensen hebben:

1. een positievere kijk op het leven,
2. een betekenisvolle visie voor ogen
3. zoeken intensiever naar nieuwe oplossingen
4. vinden meer ondersteuning bij anderen.

Wij zullen deze vier krachten achter veerkracht kort toelichten

Het gevolg van een positievere kijk op het leven

Vanuit een positief perspectief gedraag je je als een van de twee schoenenverkopers die ergens in de vorige eeuw naar Afrika werden gestuurd om de markt aldaar af te tasten. Beide stuurden een telegram naar hun baas. Het ene luidde: ‘situatie hopeloos, ze dragen geen schoenen’. Het andere luidde: ‘Grote kansen, ze beschikken niet eens over schoenen! Mensen met een positieve kijk zijn niet alleen sterker gericht op nieuwe mogelijkheden, ze schieten ook niet meteen in de ‘probleemkramp’ wanneer zich tegenslagen aandienen waar ze geen vat op hebben. Ze zijn in staat om hun emoties zodanig te reguleren dat ze betrekkelijk ‘cool’ en zakelijk blijven bij alles wat zich aandient.

Veerkrachtige mensen handelen hierdoor als de hoofdpersoon in het verhaal van Edgar Allan Poe waarbij een man in een draaikolk terecht komt. Hij weet dat vechten tegen de draaikolk geen enkele zin heeft. In plaats daarvan laat hij zich meedrijven totdat hij onderaan de draaikolk is aangekomen. Daar is de kracht van het stromende water zo gering, dat hij er makkelijk aan kan ontsnappen. Deze aanvaarding is overigens geen passieve overgave aan het lot. Het is eerder een eerste stap naar het herwinnen van controle over je leven. Naast de acceptatie van gebeurtenissen spelen hoop en optimisme ook een belangrijke rol in het versterken van veerkracht.

Mensen met een optimistische manier van kijken zijn geneigd om tegenslag als incidenteel en tijdelijk te interpreteren (‘het is even een tegenslag, maar dat zal wel niet zo lang duren’), terwijl mensen met een pessimistische stijl dezelfde gebeurtenissen eerder als vaak voorkomend en permanent beschouwen (‘dat dit mij zo vaak moet overkomen, ik zie geen licht aan het einde van de tunnel’). Optimisme en pessimisme hebben niet alleen betrekking op de gevoelens, maar ook op het gedrag van mensen. Optimisten weten zich aangespoord om de schouders eronder en hun beste beentje voor te zetten. Pessimisten zinken weg in hulpeloosheid en houden op het te proberen.

Handelen vanuit een heldere en betekenisvolle visie

In hun bestseller over exponentieel groeiende organisaties benadrukken Salim Ismail en Yuri van Geest het belang van aansprekende visies voor bedrijven als Airbnb, Google en Über. De auteurs spreken in dit verband overigens van ‘Massive Transformative Purposes’: ambitieuze doelen die je extra kracht geven om te transformeren. Een voorbeeld hiervan zijn de zogeheten ‘Moonshots’ waarmee Google X aan de weg timmert. Google X is het onderdeel dat zich op innovaties als zelfsturende auto’s, het bestrijden van kanker en de ontwikkeling van tal van andere aansprekende vernieuwingen richt.

‘Een moonshot houdt het midden tussen een gewaagd doel en pure science fiction’, vertelt Astro Teller, het hoofd van Google X die zichzelf de titel ‘Captain of Moonshots‘ heeft gegeven. ‘Moonshots hebben tot doel om de status quo te doorbreken en om mensen in de gelegenheid te stellen dingen te ontwikkelen die nog nooit gedaan zijn. Moonshots geven onze mensen ongekende energie. Tegelijkertijd maken ze je immuun voor tegenslagen, want mislukkingen zijn bij voorbaat ingecalculeerd. Niet voor niets opereren we volgens het motto ‘fail fast, fail often, fail forward‘. Falen is heel gewoon. Het belangrijkste is dat je ervan leert’.

Het gevolg van het zoeken naar oplossingen en nieuwe mogelijkheden

Niet blijven steken in vanzelfsprekendheden en gewoontes die je naar aller waarschijnlijkheid in de puree hebben gebracht, maar flexibel inspelen op de nieuwe omstandigheden. Creatief op zoek gaan naar nieuwe mogelijkheden. Leren improviseren en experimenteren om te kijken wat werkt en wat niet. Verantwoordelijkheid nemen voor de situatie waarin je terecht bent gekomen en al doende proberen om uit het dal omhoog te klimmen. Dát is veerkracht.

Gestimuleerd door communicatie en sociale ondersteuning

Maak de mensen om wie je geeft deelgenoot van de situatie en de tegenslagen waarmee je te maken hebt. Stel je kwetsbaar op en vraag gericht om hulp. Dát is wat Howard Schultz, de CEO van Starbucks, deed toen zijn bedrijf enkele jaren geleden in de problemen was gekomen. De omzetten en de beurskoers waren gekelderd. Klanten liepen massaal over naar de concurrent. Medewerkers waren lusteloos aan het werk.

Tijd voor rigoureus crisismanagement, zou je zeggen. Daar koos Schultz niet voor. In plaats daarvan liet hij alle 7000 Amerikaanse vestigingen een dag sluiten. Om zich met het voltallige personeel op de toekomst van de koffieketen te beraden. Via een videoconferentie sprak Schultz de 135 duizend medewerkers toe. Hij vertelde eerlijk en schuldbewust over de fouten die hij in het verleden had gemaakt en die het bedrijf nu ernstig in de problemen had gebracht. Hij erkende dat het herstel moeizaam en pijnlijk zou zijn. Ook vroeg hij om hulp en ondersteuning, want alleen gezamenlijk zou men het pad omhoog weten te vinden.

Nadat zijn toespraak was gevolgd door een intensieve en emotionele discussie over de uniciteit van het bedrijf riep Schultz iedereen op om datgene te doen waar men de klanten de komende jaren blij mee zou maken: het maken van een perfecte espresso.

Het goede ligt verscholen in het slechte

Nu je weet welke krachten erachter schuilen, is het mogelijk om gericht aan de versterking van jouw veerkracht te werken. Hoewel aanleg hierbij een rol speelt, is veerkracht wel degelijk te trainen. We kunnen veerkracht zien als een spier. Elke keer dat we een tegenslag overwinnen en gebruik maken van de zojuist genoemde krachten wordt die spier sterker. Wat daarbij helpt, is het hanteren van een positieve kijk, het voor ogen houden van een betekenisvolle visie, het gericht zoeken naar nieuwe mogelijkheden en het vinden van voldoende sociale steun.

Tot slot: J.K. Rowling

De moraal van het verhaal: veerkracht maakt het beste in ons vrij. Dat laat ook het verhaal van Harry Potter-schrijfster Joanne K. Rowling zien. Op haar achtentwintigste had zij naar eigen zeggen overal in gefaald. Haar huwelijk was aan diggelen, ze was werkeloos en ze moest als alleenstaande moeder zien rond te komen van een paar schamele centen. ‘Deze periode in mijn leven was bitter’, zou ze later vertellen. ‘Ik kon niet vermoeden dat het zo gelukkig zou eindigen als in een sprookje’.

De verklaring van haar latere succes?. ‘Ik richtte al mijn energie op het voltooien van het enige werk dat iets voor mij betekende. Bevrijd was ik, omdat mijn grote angst reeds uitgekomen was en ik ondanks dat nog altijd in leven was. Ik had nog altijd mijn dochter én een oude typemachine én een geweldig idee. En zo vormde het dieptepunt het fundament waarop ik mijn leven en mijn successen opbouwde’.

Het goede ligt blijkbaar verscholen in het slechte. Om dat goede te bereiken, moet je wél het vliegwiel van veerkracht in beweging zetten!

Deze column verscheen eerder bij HRZone, als Krachtles 10.

Veerkracht…..

1. is in de eerste plaats het gevolg van een positievere kijk op het leven

2. heeft in de tweede plaats te maken met het hebben van een heldere en betekenisvolle visie.

3. is in de derde plaats het gevolg van het zoeken naar oplossingen en nieuwe mogelijkheden

4. wordt in de vierde plaats gestimuleerd door communicatie en sociale ondersteuning.

    

Voor meer artikelen over veerkracht, click je hier.

Wat is floreren?